W latach 1880 -1902 został opracowany Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, stanowiący opis prawie wszystkich miejscowości z terenów przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Dzięki temu hasła zwarte, obejmują regiony, miasta, wsie, osady jak i rzeki, jeziora czy szczyty górskie. Spis posiada położenie geograficzne i administracyjne, dane statystyczno-demograficzne (w tym często wyznaniowe) oraz wiele informacji o szkołach, przemyśle i handlu, transporcie czy rolnictwie. Dodatkowo wiedza jest wzbogacona o rysy historyczne, nazwiska kolejnych właścicieli czy urzędników. Poszczególne tomy ukazywały się w latach 1880–1902 i były dostępne w prenumeracie pod postacią szczupłych zeszytów, których kilkanaście składało się na każdy tom. Ta historyczna encyklopedia jest dzisiaj cennym źródłem archeologicznym, stanowiącym kopalnie wiedzy z XIX wieku oraz wieków wcześniejszych.
Poniżej znajduje się wersja elektroniczna XI tomu Słownika geograficznego Królestwa Polskiego, wydanego w 1890 roku, dotycząca Świecia, przeredagowana własnoręcznie i zawierająca rozwinięcia wielu skrótów tam zawartych.
Świecie nad Osą – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego
1.) Świecie niem. Schwetz, dok. Poln, Schwetz, Schwecze, Schwiecie, wieś, powiat grudziądzki, nad rzeką Lutrzyną, posiada agenturę pocztową (od 1889 roku), szkołę ewangelicką, 1021 ha (759 roli, 63 łąk, 2 lasu); parafia katolicka Linowo. W 1885 roku było 65 domów, 136 dym., 654 mieszkańców (165 katolików), z których na wyb. Małe Świecie przypada 13 domów, 91 mieszkańców, na Lemaństwo 1 dom, 29 mieszkańców. O okopie starożytnym w Świeciu wspomina Dr. Lissauer (ob. Objaśn. do mapy archeologicznej Prus Zachodnich, str. 9). Za czasów krzyżackich należała wieś do komturstwa radzyńskiego. Rok 1404 nadaje wielki mistrz Konrad von Jungingen mieszkańcom Polskim Świecia 50 włók na prawie chełmińskim, między niemi 2 ½ włóki i 3 morgi lasu. Granica ciągnie się od lisnowskiego mostu wzdłuż granicy słupskiej do Rychnowa, stąd do Nowego Młyna. Nadaje im także łąki podległe wsi, do wymienionych 50 wł. nie policzone, wreszcie wolne pastwisko w lesie, drzewo na budowlę do poprawy mostu. Żaden owczarz dworski nie ma pasać na ich pastwiskach; 4 włóki z tych 50 i sołectwo ma posiadać Andrzej Grimmer, wolne od czynszu i tłoki; od reszty 46 włók będą co rok na św. Marcin płacić po pół grzywien i po 2 kury i tłokę czynili jak inne wsi. Także ½ kar sądowych wpływać będą do kasy państwowej, a ½ sołtys pobierać będzie. Sołtysowi służy wolna rybitew w stawie młyńskim przy Nowym Młynie małymi narzędziami dla własnego stołu. Dan w Radzynie w niedzielę przed św. Elżbietą. Za czasów krzyżackich znajdował się w Świeciu kościół. Księga szkoda z roku 1414 opiewa, że cała wieś wówczas zgorzała, z wyjątkiem kościoła, zabrano tylko dzwon jeden, kielich i brewiarz. Stratę kościoła obliczono na 30 grzywien, stratę włościan na 2000 grzywien; 20 ludzi zostało uprowadzonych lub zabitych; 26 posiadłości było pustych. Odtąd brak wiadomości o kościele. Regestry czynszowe z roku 1438 donoszą; Polskie Świecie ma 46 włók, między temi 20 osiadłych; przynoszą 10 grzywien; 2 karczmy czynszują po 2 grzywny; rok 1446 było osiadłych 29 włościan. Rok 1650 potwierdza Jan Kazimierz Janowi Grzembskiemu wolne sołectwo, tak samo rok 1703 August II Janowi Szewe, który miał prawo warzenia piwa i wolne pastwisko dla 300 owiec. Adam Szewe około roku 1749 utracił sołectwo, które objął ssta Tomasz Czapski; reszta posiadeł była wydzierżawiona mocą kontraktu starościni Konstancji Czapskiej z dnia 12 maja 1742 na lat 40. Włościanami byli wówczas: Andrzej Manke, Chrystyan Drews, Michał Nickel, Marcin Ueberscheit, Jan Reich, Hermann Maschke, Hermann i Jerzy Blume, Chrystyan Herzberg, Krzysztof i Jan Bralentin, Hermann Stahnke i karczmarz Chrystyan Nitz. Dzierżyli 28 ½ włók i płacili 30 florenów, razem 855 florenów. Tak opiewa lustr, z roku 1765. Wizyt. Strzesza zaś z roku 1667-1672 pisze:
Villa Świecie regalis ad capitaneatum spectans cmethones habebat decem cum sculteto; scultetia desolata et possessiones cmethonum (pag. 456).
Mesznego pobierał proboszcz linowski po pół korca żyta i tyleż owsa od włóki osiad. (Wizyt. Potockiego str. 807). Spadkobiercy Adama Szewe Józef i Jadwiga ur. Szewe Szczepańscy odzyskali drogą sądową sołectwo. Rok 1831 nastąpiło uwłaszczenie 11 czynszowników, którzy za to zrzekli się wolnego drzewa.
Młyn postawili Krzyżacy w XIV wieku i wydali go na czynsz. Według regestrów czynszowych dawał młynarz 5 łasztów zboża, podczas kiedy inne młyny zamkowe w komturstwie płaciły tylko 3 lub 4 łaszty. Nowy przywilej wystawił Zygmunt I w Gdańsku młynarzowi Jakubowi nadając na prawie dziedzicznym młyn wraz z 4 włókami i wyspą, która się w młynówce utworzyła. Za to powinien co roku 3 łaszty zboża do zamku odstawić, pomagać przy naprawianiu mostów w starostwie jako i bram zamkowych. Rok 1646 był młyn bez posiadacza, dlatego nadaje go Władysław IV młynarzowi Engelbrecht Weiss. Rok 1738 znów ta osada młyńska jest pusta. Starościni Czapska nadaje ją na 40 lat od roku 1743 młynarzowi Adamowi Richter w dzierżawę, za czynszem 300 florenów; udziela mu także prawo warzenia piwa i gorzałki dla własnej potrzeby. Młyn miał 2 ganki dla mąki i 2 dla kaszy. Rok 1780 dostaje młyn Marcin Splittgarb w wieczystą dzierżawę; zakupne wyniosło 16 tal. 60 gr., roczny czynsz od 4 włościan roli 31 tal. 18 gr., czynsz wodny 6 tal., kontrybucja 17 tal. 71gr. 10 feningów. Oprócz tego zobowiązał się nabywca w ciągu roku wystawić na własny koszt nowy, murowany młyn; na budowlę dostał z królewskiego lasu 3 sztuki drzewa dębowego i 234 sztuk sosnowego. Obecnie obejmuje osada młyńska 24 wł. 21 mr.
2.) Świecie Folwark, tamże, 309 ha (233 roli ornej, 51 łąk); st. kol. Linowo 6•5 klm. odl.; 1885 rok 9 domostw, 19 dym, 102 mieszkańców (24 katolików); sprzedaż masła do Berlina. Folwark ten za czasów krzyżackich około roku 1390 założony, należał do zamku radzyńskiego. Rok 1391 stało tu 33 koni pocztowych, 51 źrebów, 39 sztuk rogatego bydła, 400 owiec, 60 świń itd. Niektóre pola w lesie były na czynsz wydane. W 1682 roku napotykamy tu 4 dziedziców: Ciborskiego, Kozibrockiego, Dyzgradowicza i Głowińskiego, z których pierwsi trzej płacili po 4grosze, ostatni 8 groszy według taryfy poborowej na symplę obrachowanej. Według lustr. z roku 1765 zarządza znów folwarkiem jeden ekonom. Wysiew wynosił 3 łaszty i 20 kor. żyta. Owczarz płacił za owcę i rolę 120 fl. Oprócz tego napotykamy wówczas w Świeciu 2 lemanów: Pawła Zientarskiego i Albrechta Wieczorkowskiego, posiadających po 2 włóki, którzy swoje przywileje otrzymali w roku 1754 od króla Augusta III i co roku każdy płacił po 100 fl. do kasy starościńskiej. Rok 1781 wydany został folwark majorowi von Mueller w wieczystą dzierżawę. Kanon wynosił 270 tal., dzierżawa t. z. małego polowania 20 sbr.; obszar obejmował 19 włók, 4 morgi.
3.) Świecie Małe niem. Klein Schwetz, wybudowanie, powstałe na obszarze folwarku niedługo po okupacji pruskiej w roku 1778. Uwłaszczenie nastąpiło w roku 1831; 7 czynszowników otrzymało 22 włók 14 morg na własność. Roczny czynsz domin, wynosił 60 tal., 16 sbr. (ob. Gesch., d. Graudenzer Kreiss von Froehlich, I, 311-314).
Jeżeli jesteś zainteresowany wersją oryginalną, dostępna jest tutaj.
