Średniowieczna Bydgoszcz – Staropolska historia miasta

W średniowiecznej Bydgoszczy życie toczyło się w rytmie Brdy i bitew o strategiczne szlaki handlowe. Mieszkańcy czuwali nad bezpieczeństwem grodu, handlowali na targach i rozwijali rzemiosło, podczas gdy wznoszono mury obronne, kościoły i klasztory. Każdy kamień w murach miejskich, każda cegła zamku czy gotyckiego kościoła opowiada historię o ludziach, którzy budowali miasto od podstaw – od pierwszych osad nad rzeką, przez kasztelańskie grody, aż po prężnie rozwijającą się osadę lokowaną przez Kazimierza Wielkiego. W tym miejscu splatały się władza, handel, kultura i duchowość – a bydgoscy mieszkańcy, duchowni i uczeni, jak Bartłomiej z Bydgoszczy, tworzyli życie intelektualne i religijne, które pozostawiło trwały ślad w historii miasta. Średniowieczna Bydgoszcz była nie tylko punktem strategicznym, lecz także miejscem, w którym codzienność mieszała się z historią, a zwykli ludzie stawali się twórcami dziejów.

Etymologia nazwy Bydgoszcz

Nazwa miasta Bydgoszcz ma słowiańskie korzenie i pochodzi od imienia osobowego Bydgost (lub Bydgostjь), które mogło oznaczać założyciela lub właściciela pierwotnej osady. Imię to składa się z dwóch członów: byd- (wariant bud-), oznaczającego „czuwać”, „nie spać” lub „budzić się”, oraz -gost(-), związanego z pojęciem „gościa” lub „goszczenia”. W konsekwencji imię Bydgost mogło oznaczać „tego, który czuwa nad gośćmi”, „gościnnego strażnika” lub „czujnego gospodarza”. Nazwę miejscowości utworzono od imienia Bydgost poprzez dodanie przyrostka –jь, charakterystycznego dla tworzenia nazw osadnych od imion osobowych, co doprowadziło do formy Bydgostjь, a następnie – w wyniku ewolucji fonetycznej – do współczesnego brzmienia Bydgoszcz. Najstarsze znane formy nazwy miasta obejmują:

• Bidgosciam (1239),

• castrum quod Budegosta vulgariter nuncupatur (z łaciny: „gród, który potocznie nazywa się Bydgoszcza”) (1242),

• Bidgoscha (1279),

• Bidgostia (1280),

• Bydgoszcza.

Różnorodność tych wariantów wskazuje na rozwój fonetyczny nazwy przy zachowaniu jej podstawowego rdzenia Byd-/Bidg- + -gost/-goszcz. Współcześnie nazwa Bydgoszcz interpretuje się jako typową słowiańską nazwę miejscową utworzoną od imienia osobowego, oznaczającą pierwotnie „osadę należącą do Bydgosta” lub „miejsce założone przez Bydgosta”.

Niektórzy badacze sugerują również możliwość związku Bydgoszczy ze starożytną osadą Budorgis, wymienioną przez Klaudiusza Ptolemeusza w II wieku n.e. jako punkt na szlaku bursztynowym.

Gród bydgoski

Teren, na którym powstała osada obronna w Bydgoszczy, był użytkowany już w czasach prehistorycznych – odkryto tu ślady osadnictwa z epoki brązu oraz stanowiska kultury wschodniopomorskiej. W pierwszej połowie XI wieku, w okresie panowania Kazimierza Odnowiciela, rozpoczęto budowę warowni. Według najnowszych badań dendrochronologicznych, fortyfikację wzniesiono w 1038 roku, co wskazuje na działania księcia w ramach polityki umacniania północnych rubieży państwa piastowskiego.

Obiekt powstał na wyspie w zakolu Brdy, co zapewniało naturalną ochronę, umożliwiało kontrolę szlaków komunikacyjnych oraz przeprawy przez rzekę, a jednocześnie sprzyjało rozwojowi osadnictwa i handlu w regionie. Struktura fortyfikacji obejmowała wały ziemne i palisadę, a w jej wnętrzu znajdowały się drewniane zabudowania mieszkalne i gospodarcze, umożliwiające funkcjonowanie społeczności zarówno w czasie pokoju, jak i w sytuacjach zagrożenia. Obszar siedziby kasztelańskiej szacuje się na kilka hektarów.

Warownia pełniła funkcje militarne, administracyjne i gospodarcze, stając się siedzibą kasztelańską. Pierwszym znanym zarządcą w źródłach historycznych był kasztelan Sulisław, wymieniony w 1238 roku. W okresie przedlokacyjnym, po 1238 roku, obiekt rozwijał się jako ośrodek polityczny i religijny; wzniesiono wówczas kościół pod wezwaniem św. Idziego, jeden z pierwszych murowanych obiektów sakralnych w regionie.

W 1327 roku fortyfikacja została zdobyta przez Zakon Krzyżacki, a w 1330 roku zniszczona w trakcie działań wojennych. Po wojnie polsko-krzyżackiej w latach 1327–1332 obiekt przeszedł pod kontrolę Zakonu, co wpłynęło na jego funkcje militarne i administracyjne oraz znaczenie strategiczne regionu. Ze względu na położenie przy rzece Brdzie oraz bliskość szlaku bursztynowego, warownia odgrywała istotną rolę w obronie regionu, w gospodarce lokalnej oraz w kontaktach handlowych, stanowiąc punkt styku władzy książęcej, społeczności lokalnej i kupców.

Grodzisko znajdowało się na zbiegu ulic Grodzkiej, przy Zamczysku i Bernardyńskiej, natomiast podgrodzie leżało po wschodniej stronie ulicy Bernardyńskiej. Współcześnie na tym terenie mieszczą się Wydział Rolnictwa i Biotechnologii Politechniki Bydgoskiej oraz Parafia Wojskowa pw. Matki Bożej Królowej Pokoju.

Prawa miejskie

Bydgoszcz otrzymała prawa miejskie 19 kwietnia 1346 roku na mocy aktu lokacyjnego wydanego przez króla Kazimierza Wielkiego w Brześciu Kujawskim. Miasto zostało lokowane na prawie magdeburskim, a zasadźcami nowej osady byli Jan Kiesselhuth i jego wspólnik Konrad. W akcie lokacyjnym nowa osada otrzymała nazwę Królewiec (Königsberg), jednakże nazwa ta nie przyjęła się wśród mieszkańców i w praktyce używano później nazwy Bydgoszcz.

Nowa osada została założona na niezamieszkałej równinie położonej nieco na zachód od istniejącego grodziska, na obszarze odpowiadającym współczesnemu Staremu Rynkowi. Dla porównania, grodzisko znajdowało się na zbiegu ulic Grodzkiej, przy Zamczysku i Bernardyńskiej, natomiast podgrodzie leżało po wschodniej stronie ulicy Bernardyńskiej.

Nadanie praw miejskich wiązało się z szeregiem przywilejów i obowiązków. Mieszkańcy uzyskali możliwość samorządnej organizacji władz miejskich, w tym powołania rady miejskiej i wójta, prawo do posiadania rynku oraz poboru opłat targowych, a także możliwość prowadzenia rzemiosła i handlu zgodnie z regulacjami prawa magdeburskiego. Nadanie praw miejskich zapewniało również ochronę prawną mieszkańców, w tym w zakresie własności nieruchomości, oraz możliwość dziedziczenia i obrotu nieruchomościami miejskimi.

Zamek Bydgoski

Zamek bydgoski powstał w drugiej połowie XIV wieku z polecenia króla Kazimierza Wielkiego, jako jeden z ważniejszych punktów obronnych północnych rubieży Królestwa Polskiego na linii Noteci i Wisły. Jego budowę rozpoczęto prawdopodobnie około 1343–1347 roku. Zamek wzniesiono na miejscu wcześniejszego drewniano-ziemnego grodu kasztelańskiego, który znajdował się na wzgórzu nad Brdą, zwanego później „Górą Zamkową”. Wzgórze otaczały wody rzeki Brdy i fosy ziemne, tworząc naturalne i sztuczne umocnienia. Położenie warowni umożliwiało skuteczną obronę miasta oraz kontrolę szlaków wodnych i lądowych. Na planie prostokąta wzniesiono trzy skrzydła mieszkalne i mur kurtynowy, wraz z wieżą bramną i narożnymi, wyposażonymi w strzelnice. W I połowie XVII wieku wokół zamku powstały dodatkowe fortyfikacje bastionowe, chroniące nie tylko samą warownię, lecz także przedpole miasta.

Główny gmach zamku miał wymiary około 36 × 30 m i składał się z trzech prostopadłych, trzykondygnacyjnych skrzydeł o szerokości 13 m. Kryty był dwuspadowym dachem z trójkątnymi szczytami. Wewnątrz znajdował się dziedziniec o wymiarach 35 × 14 m, do którego prowadziła ceglana wieża bramna (11 × 10 m). Całość otaczał mur obwodowy o długości około 240 m i szerokości 1,5 m, zwieńczony krenelażem. W zamku znajdowały się kancelaria, kaplica (zastępująca wcześniejszy kościół św. Idziego), pomieszczenia mieszkalne i składy broni. Wokół zamku istniały fortyfikacje bastionowe, z chodnikami wałowymi i dookolną fosą. Budowla była wzniesiona na wzór północnych zamków krzyżackich (np. w Kętrzynie, Morągu, Węgorzewie).

Po śmierci Kazimierza Wielkiego w latach 1370–1377 zamek stał się rezydencją jego wnuka, księcia słupsko-szczecińskiego Kazimierza, który tutaj zlokalizował swoją kancelarię i dwór. Następnie właścicielami zamku byli książęta opolski, słupski i kiernowski. Od początku XV wieku zamek stał się siedzibą starostów bydgoskich, pełniąc tę funkcję aż do rozbiorów. W 1409 roku podczas wielkiej wojny z zakonem krzyżackim zamek został oblężony przez armię króla Władysława Jagiełły. Po nieudanym wypadu Krzyżaków obrońcy oddali twierdzę, lecz Jagiełło odbił ją w ciągu 8 dni i nadzorował jej odbudowę. Kolejne zniszczenia przyniósł potop szwedzki (1655–1656): wojska szwedzkie wysadziły zamek w powietrze, niszcząc skrzydła mieszkalne i fortyfikacje bastionowe. Odtąd warownia leżała w ruinie, a w XVIII–XIX wieku rozebrano pozostałości murów i fundamentów, wykorzystując cegłę do budowy miejskich obiektów i koszar pruskich. Ostateczna rozbiórka nastąpiła w 1895 roku, a teren zamku został zniwelowany.

Zamek bydgoski był miejscem wielu pobytów władców polskich:

• Kazimierz Wielki – wizje lokalne miasta w latach 1345–1370.

• Kazimierz Słupski – główna rezydencja 1370–1377.

• Władysław Jagiełło – oblężenie w 1409 r., odbudowa zamku, negocjacje wojenne.

• Kazimierz Jagiellończyk – liczne pobyty podczas wojen z Krzyżakami i rokowań politycznych w latach 1454–1468.

• Stefan Batory, Zygmunt III Waza, Władysław IV Waza – krótkie pobyty podczas działań wojennych i politycznych w XVI–XVII w.

• Karol X Gustaw – szturm w 1656 r. podczas wojny szwedzkiej.

• Jan Kazimierz – negocjacje traktatu welawsko-bydgoskiego w 1657 r.
  Kolejni monarchowie, w tym Jan III Sobieski czy Fryderyk II Prus, odwiedzali miasto po zniszczeniu zamku, korzystając z innych budynków.

Pierwsze przypadkowe wykopaliska miały miejsce w latach 1889–1910 i przyniosły odkrycie fragmentów ceramiki, kości, łyżew kościanych, toporka żelaznego oraz kilkunastu kamiennych kul armatnich i fragmentów murarskich. W latach 1963–1970 prowadzone były badania sondażowe przy budowie plebanii kościoła Jezuitów i Akademii Techniczno-Rolniczej, ujawniające ślady fos, wałów drewniano-ziemnych i rumowiska murów. Od 1992 r. systematyczne badania prowadzi Zespół do Badań Dziejów Bydgoszczy. Analizy stratygraficzne wykazały:

• wczesnośredniowieczną ceramikę (XI–XII w.) w podłożu, pochodzącą z grodu kasztelańskiego;

• warstwę gruzowiska ceglanego z XV–XVII w., odpowiadającą ruinom zamku po wysadzeniu w XVII w.;

• obecność faszyny na głębokości ok. 450 cm jako dno fosy zamkowej;

• warstwy z XIX w. z fragmentami kafli piecowych, wskazujące na późniejsze zasypanie fosy.

Najważniejsze relikty zamku przechowywane są w Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy i obejmują: cegły gotyckie, kule armatnie, kielnię murarską, kafle piecowe i naczynia późnośredniowieczne.

Mury miejskie i bramy

Mury miejskie Bydgoszczy stanowiły zespół średniowiecznych obwarowań obronnych miasta, budowanych od początku XV wieku, a następnie zniszczonych i w większości rozebranych w XIX wieku. Ich rozwój był ściśle związany z dziejami Bydgoszczy – od czasów grodu kasztelańskiego po miasto lokacyjne Kazimierza Wielkiego.

Pierwszymi umocnieniami Bydgoszczy były drewniano-ziemne wały, które otaczały miejscowy XI-wieczny gród. Według dokumentu z 1252 roku, obowiązek utrzymywania fortyfikacji spoczywał na ludności kasztelanii bydgoskiej. W 1330 roku gród został zdobyty i spalony przez Krzyżaków. Pozostałości pierwotnego wału, datowanego na lata 30. XI wieku, odkryto podczas badań archeologicznych w 1993 i 2007 roku.

Nowy etap rozwoju obwarowań rozpoczął się wraz z decyzją króla Kazimierza Wielkiego o lokacji miasta w 1346 roku oraz budowie zamku bydgoskiego. Wówczas powstały pierwsze drewniane palisady, wzniesione z solidnych pali wbitych pionowo w ziemię. Najstarsze pieczęcie miasta z 1364 i 1400 roku przedstawiają wieżę bramną, co potwierdza istnienie w tym okresie drewnianych bram miejskich. Palisada otaczała wówczas szczególnie narażoną na atak południową część miasta.

Budowę ceglanych murów obronnych rozpoczęto w pierwszej połowie XV wieku, a pierwsze odcinki powstały w pobliżu Bramy Poznańskiej. W 1484 roku król Kazimierz Jagiellończyk nadał Bydgoszczy prawo do kilku jarmarków, z których dochody przeznaczono na dalszą budowę murów. Do lat 20. XVI wieku ukończono pełny obwód obronny o długości około 470 metrów, biegnący od Bramy Kujawskiej na wschodzie do Bramy Poznańskiej na zachodzie.

Mury otaczały miasto jedynie od południa, gdyż z pozostałych stron obronę zapewniały Brda, Młynówka, rozlewiska Wyspy Młyńskiej i Fosa zamkowa. Od strony wschodniej system obronny uzupełniał zamek bydgoski. Na początku XVII wieku między zamkiem a miastem wzniesiono parkan z gliny i drewna, zaopatrzony w strzelnice, a po zniszczeniu zamku w 1656 roku – wał ziemny biegnący od Bramy Kujawskiej do Brdy.

W XVII wieku podjęto próbę modernizacji fortyfikacji. Naprzeciw Bramy Kujawskiej powstał nowoczesny bastion ziemny, a mury obsypano wałem, co zwiększyło ich odporność na ostrzał artyleryjski. Jednak podczas potopu szwedzkiego (1655–1656) system obronny został poważnie zniszczony – ucierpiały bramy, baszty i parkan, a Brama Grodzka, prowadząca na zamek, nie została już odbudowana.

W XVIII wieku mury stopniowo popadały w ruinę. Po zajęciu Bydgoszczy przez Prusy w 1772 roku, przystąpiono do częściowej odbudowy murów i bram, lecz pełniły one już jedynie funkcje administracyjne – miały zapobiegać dezercjom żołnierzy, a nie chronić miasto. W latach 1780–1787 uzupełniono ubytki i przekształcono bramy w rogatki miejskie.

W czasie powstania kościuszkowskiego (1794) mury po raz ostatni odegrały rolę militarną, gdy Bydgoszcz została oblężona przez oddziały generała Henryka Dąbrowskiego. Po kapitulacji załogi pruskiej fortyfikacje zaczęły szybko niszczeć. Na początku XIX wieku zasypano fosę miejską, rozebrano bramy Gdańską i Kujawską, a ostatnia – Brama Poznańska – została zburzona w 1828 roku. Cegły z murów wykorzystywano przy budowie kamienic, loży masońskiej i synagogi. Do połowy XIX wieku niemal cały system obwarowań uległ rozbiórce.

Mury obronne miały około 7 metrów wysokości od gruntu (10 metrów od poziomu fosy) i 1,6–1,7 metra grubości. Fundament zbudowany był z kamieni granitowych, a wyższe partie z cegły w wątku gotyckim, zwieńczone blankowanym krenelażem.

W murze znajdowały się cztery bramy miejskie:

• Brama Kujawska i Brama Poznańska – dwupiętrowe wieże przejazdowe z broną i wrotami,

• Brama Gdańska – z przejazdem między dwiema półokrągłymi wieżami,

• Brama Grodzka – drewniana furta prowadząca na zamek, zniszczona w 1656 roku.
  Podczas prac archeologicznych w 2019 roku odkryto pozostałości Bramy Grodzkiej, palisady oraz mostu prowadzącego nad fosą – znajdowały się one nie na osi ul. Grodzkiej, lecz ul. Krętej.

Mur wzmocniony był pięcioma basztami – dwiema prostokątnymi i trzema półokrągłymi. Do naszych czasów przetrwała tylko Baszta V, zbudowana z cegły gotyckiej w wątku polskim. Wielokrotnie remontowana, swoją obecną formę uzyskała w latach 1948–1949, kiedy odtworzono schody i przekuto wejście od strony fosy.

Do dziś zachowały się trzy fragmenty murów miejskich, stanowiące około 1/5 pierwotnego obwodu.

• Pierwszy fragment (26 m) znajduje się przy ul. Pod Blankami 4–6 i jest najstarszy – widoczne są tu elementy wątku gotyckiego i kamienno-ceglanego lica.

• Drugi fragment (33 m) przy ul. Pod Blankami 8–10 zachował zarówno lico zewnętrzne, jak i wewnętrzne; w tym miejscu utworzono skansen architektoniczny z odsłoniętym fragmentem muru.

• Trzeci fragment (42 m) przy ul. Pod Blankami 22–28 to najlepiej zachowany odcinek, odrestaurowany w latach 1992–1993, z widocznymi szkarpami i imitacją fosy miejskiej.

Fara (Katedra św. Marcina i Mikołaja)

Katedra św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy to najcenniejszy zabytek staropolskiej architektury miasta, wzniesiony w XV wieku w stylu gotyckim. Świątynia, zwana dawniej farą, stanowi katedrę diecezji bydgoskiej oraz sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości. Zawiera dwa czczone i koronowane wizerunki maryjne: obraz Matki Bożej Pięknej Miłości (1467) w ołtarzu głównym oraz obraz Matki Bożej Szkaplerznej (1700) w ołtarzu nawy północnej.

Pierwsza świątynia parafialna powstała po nadaniu praw miejskich Bydgoszczy w 1346 roku z inicjatywy wójtów miejskich. Stała w północno-zachodnim narożu miasta, nad Brdą. Wcześniej funkcję świątyni dla mieszkańców pełniła kaplica św. Idziego na przedmieściu Kujawskim, istniejąca już w XIII wieku. Początkowo kościół był drewniany, jednak jeszcze przed pożarem w 1425 roku istniała już budowla murowana, o czym świadczą ślady zachowane w północnej ścianie obecnego kościoła.

Odbudowa po pożarze rozpoczęła się w 1425 roku i trwała do 1466 roku. Wtedy powstała obecna trójnawowa, gotycka hala, z szerokim prezbiterium, które jest szersze od nawy głównej o prawie dwa metry. Kościół konsekrowano po zakończeniu prac, a w tym samym roku biskup włocławski erygował przy farze bractwo Bożego Ciała. Wnętrze zaczęto upiększać ołtarzami – w 1466 roku powstał ołtarz Najświętszej Marii Panny, w 1488 roku św. Stanisława, a wcześniej zamówiono ołtarz główny u malarza Wawrzyńca Stulera z Poznania.

W I ćwierci XVI wieku Stanisław Kościelecki ufundował słynny obraz Matki Bożej z Różą, znanej dziś jako Matka Boża Pięknej Miłości. W kolejnych stuleciach fara była rozbudowywana – w 1515 roku powstała kaplica św. Anny, w 1605 roku – kaplica św. Szczepana, w 1612 roku – kaplica Jana Ewangelisty, a w 1617 roku zamożna rodzina Łochowskich ufundowała kaplicę św. Fabiana i Sebastiana (św. Krzyża), jedyną, która zachowała się do dziś.

Kościół był wielokrotnie niszczony i odbudowywany. W XVII wieku pojawiła się barokowa wieżyczka-sygnaturka (1660), a wieża została podwyższona o trzecią kondygnację. W XVIII wieku fara była w złym stanie technicznym, co potwierdzają wizytacje biskupie opisujące ją jako zrujnowaną.

Architektura świątyni zachwyca monumentalną formą gotycką – ceglana, trójnawowa hala z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i masywną wieżą od południa. W prezbiterium zastosowano sklepienia sieciowe, w nawach gwiaździste, a bogato zdobione szczyty i portale świadczą o kunszcie średniowiecznych budowniczych. Wnętrze utrzymane jest w barokowym stylu z XVII wieku, a najcenniejszym elementem jest obraz Matki Bożej z Różą z 1467 roku, zwany Matką Bożą Pięknej Miłości – patronką miasta Bydgoszczy.

Kościół św. Idziego

Kościół św. Idziego był najstarszą świątynią Bydgoszczy, pochodzącą z przedlokacyjnego okresu miasta (1030–1346). Znajdował się przy dzisiejszej ul. Bernardyńskiej, w pobliżu dawnego grodu bydgoskiego. Został zburzony w 1879 roku. Kościół był jednonawowy, orientowany, bezwieżowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, zakrystią od północy i kruchtą od południa. Reprezentował architekturę gotycką, miał ok. 27 metrów długości i 10 metrów szerokości.

Początki kościoła nie są dokładnie udokumentowane. Nowsze badania wskazują, że powstał około połowy XIII wieku, a jego fundatorem mógł być książę Kazimierz Kujawski, który w 1238 roku przyłączył Bydgoszcz do Kujaw i ustanowił tu kasztelana. Kościół pełnił funkcję świątyni grodowej, bez własnej parafii i uposażenia ziemskiego. Posługę kapłańską sprawował pleban z Wyszogrodu, oddalonego o około 11 km.

O dawnej metryce świątyni świadczy patron – św. Idzi, bardzo popularny w XII–XIII wieku. Według tradycji jego wstawiennictwu przypisywano cud narodzin Bolesława Krzywoustego, syna Władysława Hermana i Judyty. Kościół św. Idziego był jednym z najstarszych ośrodków kultu na ziemi bydgoskiej i stanowił duchowe centrum grodu przed lokacją miasta w 1346 roku.

Podczas najazdu krzyżackiego w 1330 roku kościół uległ zniszczeniu, a pleban został zabity. W czasie kolejnego napadu w 1409 roku świątynia została spalona, lecz później odbudowana. W 1425 roku, w obecności króla Władysława Jagiełły, w odbudowanym kościele rajcy bydgoscy złożyli przysięgę wierności królowi i jego synowi Władysławowi – gdyż kościół farny był w ruinie. W latach 1425–1474 św. Idzi ponownie pełnił funkcję kościoła parafialnego miasta.

Z wizytacji z 1763 roku wiadomo, że kościół był dobrze utrzymany, choć dach i okna wymagały naprawy. Wnętrze posiadało trzy ołtarze (św. Idziego, NMP i św. Antoniego Padewskiego), drewnianą ambonę, ławki oraz ceglaną posadzkę. Kapelanem był bernardyn, który głosił kazania po niemiecku. Wokół kościoła istniał cmentarz grzebalny, również dobrze utrzymany. Po przekazaniu w 1834 roku kościoła pojezuickiego katolikom niemieckim, św. Idzi utracił funkcje sakralne. Budynek wydzierżawiono na składnicę-magazyn. W związku z budową ulicy Bernardyńskiej, świątynię sprzedano na rozbiórkę i zburzono 2 lipca 1879 roku.

Do dziś jej fundamenty spoczywają częściowo pod nawierzchnią ulicy Bernardyńskiej.

Stary Ratusz

Pierwszy ratusz powstał wkrótce po lokacji miasta w 1346 roku z inicjatywy Kazimierza Wielkiego. Była to drewniana budowla usytuowana pośrodku rynku, jak w większości średniowiecznych miast.
Po pożarze w 1425 roku, w którym spłonęła niemal cała Bydgoszcz, zbudowano nowy, murowany ratusz w stylu gotyckim. Ten jednak również uległ zniszczeniu w kolejnym wielkim pożarze w 1511 roku.

W 1515 roku rozpoczęto budowę nowego, reprezentacyjnego gmachu według projektu mistrza Jana z Gdańska. Niestety, architekt zmarł przedwcześnie, co utrudniło dalsze prace. Był to okazały, murowany budynek o wymiarach ok. 36×32 m, z wieżą ratuszową od północy, arkadowymi podcieniami i bogatym wystrojem. W kronice Wojciecha Łochowskiego z 1636 roku czytamy:

„Całe miasto jest murem opasane, ma wysoką wieżę na czele rynku, roku 1600 kształtnie postawioną i ratusz ozdobnie murowany. Domy murowane, dachówką pokryte i wytrysk wody na rynku kształtnie urządzony.”

Ratusz posiadał parter z podcieniami i jarmarkami, salę rady miejskiej na piętrze, skarbiec i izby urzędowe na wyższych kondygnacjach oraz wieżę z dzwonem alarmowym i zegarem, będącą symbolem niezależności miasta. Z wieży korzystano również jako punktu obserwacyjnego – była ona udokumentowana na panoramach Erika Dahlberga (1657) i Johanna Storna (1661).

Po wojnach szwedzkich (XVII w.) ratusz został poważnie uszkodzony. W latach 1671–1675 wieża była już „niebezpieczna i do upadku bardzo skłonna”. Po kolejnym pożarze w 1708 roku budynek uległ dalszej degradacji. W 1753 roku władze miejskie przeniosły siedzibę do innego budynku przy ul. Farnej. W XVIII wieku piwnice i sale ratusza wynajmowano na cele handlowe, a w latach 1776–1787 na jego poddaszu odbywały się nabożeństwa gminy ewangelickiej. Po I rozbiorze Polski (1772) i przejęciu miasta przez Prusy, ratusz popadł w ruinę.

W 1830 roku rozpoczęto rozbiórkę zniszczonego gmachu, którą ukończono w 1834 roku. W czasie prac zapadła się część rynku, odsłaniając podziemne sklepienia, w których znaleziono broń i łańcuchy. W tradycji miejskiej zachowało się przekonanie, że ratusz był połączony podziemnymi korytarzami z zamkiem, klasztorem karmelitów i kościołem jezuitów.

Dziś obrys fundamentów dawnego ratusza zaznaczony jest ciemniejszymi płytami na płycie Starego Rynku.

Klasztor bernardynów

Bartłomiej z Bydgoszczy

Bartłomiej z Bydgoszczy (ok. 1480–1548) był najsłynniejszym przedstawicielem bydgoskich bernardynów i wybitnym leksykografem okresu późnego średniowiecza i wczesnego renesansu w Polsce. Urodził się ok. 1480 roku w Bydgoszczy, najprawdopodobniej w rodzinie zamożnych mieszczan, a na chrzcie świętym otrzymał imię Stanisław. Jego życie było nierozerwalnie związane z rozwojem miasta i lokalnego klasztoru bernardynów, który powstał w 1480 roku z fundacji biskupa włocławskiego Zbigniewa Oleśnickiego.

Przed 1500 rokiem Bartłomiej wstąpił do zakonu bernardynów i przyjął imię Bartłomiej lub Bartosław. Rozpoczął wówczas również studia na Akademii Krakowskiej, gdzie w 1505 roku uzyskał stopień bakałarza na wydziale artystycznym. Już na początku swojego życia zakonnego wykazał się dużą erudycją: w latach 1500–1502 sporządził wielki kopiarz, obejmujący zbiór bulli, dekretów, konstytucji i przywilejów.

Bartłomiej przez większość życia przebywał w konwencie bernardynów w Bydgoszczy, pełniąc funkcje kaznodziei, opiekuna biblioteki klasztornej oraz gwardiana klasztoru w latach 1518–1524. Był także wykładowcą w Bernardyńskim Studium Filozoficznym, powstałym przy klasztorze w 1530 roku, oraz mistrzem nowicjatu, kształcąc kolejne pokolenia zakonników. Jego działalność była ściśle związana z intelektualnym i duchowym życiem Bydgoszczy – klasztor, biblioteka i studium filozoficzne stanowiły w tym okresie centrum nauki i kultury w mieście.

Bartłomiej pozostawił po sobie wiele cennych opracowań. Sporządził manuskrypty dotyczące dziejów zakonu bernardynów, a w 1522 roku przetłumaczył na język polski reguły Trzeciego Zakonu św. Franciszka. Jego największym osiągnięciem były jednak dwa słowniki polsko-łacińskie, które stanowią nieocenione źródło do badań nad językiem polskim i dialektem północnopolskim:

• Słownik z 1532 roku, obejmujący 4272 polskie wyrazy, będący kompilacją wcześniejszych słowników i unikatowym zestawieniem polskich wyrazów w XVI wieku.
• Słownik z 1544 roku, w którym Bartłomiej dopisał ponad 11 tysięcy polskich słów na marginesach słownika Jana Reuchlina Vocabularis breviloquus (1488). Zawierał on najstarsze znane zapisy określeń gramatycznych w języku polskim i dokumentował dialekt północnopolski, charakterystyczny dla Bydgoszczy i okolic.

Bartłomiej wprost podkreślał, że jego praca miała służyć dobru Rzeczypospolitej i chwały Bożej, a nie osobistemu rozgłosowi, jak sam pisał:

„Ja brat Bartłomiej z Bydgoszczy, Minoryta, nie jestem i nigdy nie byłem człowiekiem lubiącym się chełpić swoją pracą, człowiekiem, który by podejmował trud pisarski dla zdobycia rozgłosu, czy próżnej chwały (jak mnie o to różni ludzie obwiniają), lecz pracowałem dla dobra Rzeczypospolitej i dla pomnożenia chwały Bożej, 1544 r.”

Jego naukowa działalność została odkryta dopiero pod koniec XIX wieku, kiedy Bolesław Erzepki opracował i wydał słownik łacińsko-polski z 1532 roku. Znaczenie Bartłomieja dla historii języka polskiego jest ogromne – nie tylko dzięki zgromadzeniu ogromnej liczby wyrazów, lecz także poprzez próby ujednolicenia ortografii i dokumentowanie form językowych charakterystycznych dla regionu.

Bartłomiej zmarł w 1548 roku w Poznaniu, pozostawiając po sobie dziedzictwo, które do dziś stanowi ważne źródło wiedzy o języku, kulturze i życiu intelektualnym średniowiecznej i renesansowej Bydgoszczy.

Najważniejsze jego dzieła to:

• Konstytucje, przywileje i inne pisma dotyczące zakonu św. Franciszka (1502)
• Expositio regulae fratrum minorum (1510)
• Exhortationes… i reguły franciszkanów (1520)
• Vocabularius ex Calepino, breuiloquo et mamotrecto… (1532) – rękopis w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu