Słownik gwary bydgoskiej

Gwara bydgoska to dialekt języka polskiego używana przez niektórych mieszkańców Bydgoszczy i okolic. Przed XVIII wiekiem ludność Bydgoszczy posługiwała się głównie dialektem kujawskim. Obecnie gwara bydgoska to mieszanka gwary kujawskiej oraz języka niemieckiego.

Kiedy dokonano pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku, który wprowadził Bydgoszcz w granice Prus, nastąpił duży napływ ludności niemieckiej do miasta. Tuż przed 1920 r., czyli przed wkroczeniem do Bydgoszczy wojsk polskich, ludność ta stanowiła większość mieszkańców miasta (ponad 80% ludności Bydgoszczy). Zarówno ten fakt, jak i postępująca germanizacja miały zasadniczy wpływ na język urodzonych w Polsce mieszkańców. Dlatego do języka bydgoszczan wprowadzono wiele germanizmów, poddanych spolszczeniu. W Bydgoszczy i okolicach pojawiła się gwara miejska bydgoska, bardzo zbliżona do gwary poznańskiej, zapożyczająca słowa z języka niemieckiego.

W 1939 r. miasto zostało włączone do hitlerowskich Niemiec, a jego mieszkańcy (szczególnie inteligencja) zostali zgładzeni. Po zakończeniu II wojny światowej gwarę bydgoską zastąpiono językiem literackim. W związku z napływem do miasta w okresie PRL ludzi z Ziemi Chełmińskiej, Kociewia i okolic, gwara bydgoska zaczęła zanikać. Obecnie najwięcej użytkowników można znaleźć wśród osób starszych w Okolu, Szwederowie i Jachcicach.

Najlepiej udokumentowanym świadectwem gwary bydgoskiej jest powieść Jerzego Sulimy-Kamińskiego „Most Królowej Jadwigi”.

Słownik gwary bydgoskiej

A

abtrimo – odejść, być wysłanym lub wysłać się „do diabla”
ady – przecież
aksa – ośka
akuratnie – w sam raz
alehand – coś nie do opisania, nie do wiary, niemożliwe (germ.)
alfonks – imię Alfons, także sutener
amendeus – chandra, upadek sił witalnych, dogorywanie
ancug – garnitur
angsta mieć – bać się, mieć stracha
antek – człowiek ze wschodnich dzielnic Polski, nie Pomorzak, element napływowy
antrag – wniosek o przyjęcie do tzw. folkslisty
antrejka – sień; przedpokój
Arab – Niemiec z Besarabii
arbeitsamt – osławiony hitlerowski urząd pracy. Stąd m. in. wysyłano Polaków w głąb Niemiec na roboty
atlejta – porządny gość, równiacha, ktoś na kim można polegać
aufcug – dolewka do kawy, drugi „naciąg”
aufseher – strażnik, dozorca
ausgus, ausgust – zlew kuchenny

B

badeje, badejki – kąpielówki
baf – być czymś zaszokowanym. Odpowiednik: „zatkało mnie”
bajzel – bałagan
bakfajfa – „dać komuś bakfajfę” — wymierzyć policzek
balanks – równowaga. część mechanizmu zegarowego
baldriana – waleriana
balki – dźwigary, belki
bamber – chłop, gospodarz
bamberstwo – gospodrstwo
bambetle – pościel
bambosze – papcie
bana – kolej
bania – dynia
baniarz – kolejarz
barachło – bałagan
barchan – flanela
bejmy – pieniądze (dialekt wielkopolski)
berlinki – drewniane, bezsilnikowe barki
bety – pościel, piżama
bieda się hejbła – nieoczekiwany, mieć duży wydatek;
bimba – tramwaj
binda – opaska, podpaska
blały – wagary
blamować (się), blamaż – kompromitować się
blaza – pęcherz
blazować – świecić (oczami)
blirwa – prostytutka
blitz-blank – wyświechtać do połysku
blokleiter – blokowy funkcjonariusz NSDAP
blomba – plomba
blutka – salceson
błotko – stawek
bombka – porcja wódki
bombomsy – cukierki
bonerować – pastować, froterować (podłogi)
bonkawa – kawa naturalna, ziarnista
borg – pożyczka
bormaszyna – wiertarka
bose antki – ludzie spoza Bydgoszczy
brandka – okowita, denaturat
brandsole – noski czubków butów
bratnik – piekarnik, z niemieckiego „braten” – piec, opiekać.
bratwurst – pieczona kiełbasa
brawędzić – marudzić
bremza – hamulec
buksy – spodnie
bumblować – wałęsać się, wagarować
bumelcug – powolny pociąg
burdel – bałagan
burg – zamek obronny
bursz – chłopak, chłopiec do posyłek
buszować – przeglądać albo siedzieć do późna
butalina – pasta do butów
być na fleku – czuć się dobrze
byksa – puszka
byrgus – Polak przyjęty do III grupy narodowościowej tzw. folkslisty
bździągwy – małe owoce, „niedorobione”.

C

centrofuga – do oddzielania mleka i śmietany
cetelek – świstek papieru
chęchy – zaniedbany teren
chichrać się – śmiać się
chląchać – smarkać
churchlać, churchać, charcholić – mieć kaszel
cieplak – pederasta
ciepłe strony – miejsca, skąd przybyli na Pomorze „antkowie”, „galicjolki”, „kongresiacy”
cukrówka – buraki cukrowe
cweter – sweter
cygarety – papierosy

D

dać cundra – napędzić stracha
deczka – serwetka, obrusik
deka – koc, narzuta
dekel – denko, pokrywka
diacheł – diabeł
direkt – prosto, akurat, na wprost
dokart – dwukołowy pojazd konny
doktór – doktor, lekarz
dostać fymla – zgłupieć
dostać szplina – zbzikować
drabka – drabina
drachel – latawiec (dosł. „smok”)
druk – ciśnienie
drykować się – obijać, nicnierobić, uchylać od robienia czegoś
dryndnąć – zadzwonić
duftować – perfumować
dukane kartofle – puree z ziemniaków
durch – ciągle, zawsze
durszlak – cedzak
durśmarsz – biegunka
durśmeser – średnica
dycht – całkiem, zupełnie
dyciny – niemieckie kaizerowskie fenigi
dyjcug – pociąg przyśpieszony
dyndać – wisieć
dyngs, dynks  – trudny do nazwania przedmiot lub akcesoria
dyskana – bańka, konew na mleko

E

egzecerunki – ćwiczenia wojskowe, musztra
einfach – zwyczajnie, po prostu
eintopf – danie jednogarnkowe
erbnąć – dziedziczyć, otrzymać spadek
etaż – piętro, kondygnacja

F

fafluniec – paproch; ktoś kto się brudzi przy jedzeniu
fajerki – żeliwne kręgi piecowe
fajrabent – czas wolny, fajrant
fajrant – koniec pracy
fajrować – świętować
faksy – kawały, dowcipy
falanster – pojęcie z zakresu socjalizmu utopijnego Fouriera. Domy wspólnot, rodzaj klasztoru
fana – chorągiew, sztandar
farfocle – paprochy
fąfel – kapki pod nosem
febra – gorączka chorobowa
fereta – łachmany, stare zniszczony ciuchy
fertig – gotowe, „być fertig” być skończonym
fest – porządnie, mocno
feste chłop – postawny mężczyzna
fibrowy – fibra: tworzywo ze sprasowanej masy papierowej
fidrygołki – małe rzeczy, np; kolczyki, cekiny, frędzle
filungi – powierzchnia płyty drzwiowej
firtel – dzielnica miasta
fizmatenta – bibeloty, ozdoby, sztukateria
flama – kochanka
fleja – brudas, ktoś kto się łatwo brudzi; ktoś nieschludny
flejowatość – niechlujność
flek – „być na fleku”- dojść do siebie, oprzytomnieć
fliger – samolot
flikować – latać, cerować, naprawiać odzież
flizy – płyty chodnikowe
flobuda – kino o najniższym standardzie
flukać – cycać, ssać, np. cukierki
Flunderweg – ulica w Bydgoszczy, gdzie podczas okupacji mieściły się domy publiczne
frajcajt – czas wolny
frajda – radocha, czerpanie z czegoś przyjemność, cieszyć się. Z niemieckiego „freuen (s
frajlauf – torpedo rowerowe, wolny bieg
frechowny – pyskaty, bezczelny
fucha – piłka nożna, gra w piłkę nożną
fucz – zepsuty
fuga – przestrzeń między cegłami w murze
funda – płacenie za kogoś
fundnąć – zapłacić za kogoś
funsztyk – ciężarek do wagi
funt – pół kilo
furt – ciągle, wciąż
fuszerka – źle wykonana praca
futer – pasza
futrować – karmić zwierzęta
futryna – ościeżnica
fuzle – strzępy materiału

G

galicjok – człowiek z terenów byłego zaboru austriackiego
ganek – ścieżka, przejście
gapa – ktoś nierozgarnięty, gapowaty
gardinki / gardyny – firanki
gemajn – szeregowiec
gemyla – śmietnik (z poznańskiego)
geszenk – prezent, podarek.
giczały – nogi
gilać – łaskotać
gilgotać – łaskotać
giry – nogi
giskanka – mała konewka ogrodowa
glaca – łysina
glajda – brudas, flejtuch, niezdara
glancować buty – nabłyszczać buty
glaspapier – papier ścierny
glazejki – skórzane rękawice
gloka – szklana butla do wyrobu wina
glubka – śliwka, renkloda
gmerać się – guzdrać się
gnić – leżeć bez celu
gnyk – kark (tył głowy)
góra – strych
gracować – przegarniać popiół
gramolić – wchodzić do góry niezdarnie i z umęczeniem; lub na przykład: „ledwie się rano z
gruszka – żarówka elektryczna
gulgotać – nerwowo, niewyraźnie mówić
guła – indyczka
Gwiazdka – Wigilia Bożego Narodzenia
Gwiazdor – odpowiednik św. Mikołaja, przychodził w Gwiazdkę. Więcej o tej postaci przeczyt
gzub – dziecko

H

haftlingi – więźniowie, aresztanci
hajcer – palacz
hajociarz – członek Hitlerjugend
hajtnąć się – ożenić się, wyjść za mąż, zawrzeć małżeństwo; z niemieckiego heiraten – zawrzeć
halbka – pół litra
hałastra – grupa dzieci i młodzieży, zachowująca się bardzo swobodnie
hamstrować – gromadzić zapasy
harnatel – szpila do włosów
heck – nadbudówka tylnej części statku
heklować – szydełkować
heksa – jędza
heksenszus – lumbago, postrzał
herszlag – zawał serca; z niem. Herzschlag
hochraus – wyjść na swoje, zajść wysoko
hoker – wysoki taboret
holzgas – gaz drzewny
hufnal – gwóźdź
hulanka – balanga, impreza; drobne wydatki
humbug – oszukaństwo, nabieranie ludzi
huncwot – łobuz, nicpoń

I

inojlum – linoleum
iść ab – odchodzić, być skończonym
iść drap – iść pospiesznie
iść na szagę – iść na skróty
iść na zdłuty – pójść dłuższą drogą
Iwan – Rosjanin- pogardliwie

J

ja / jo – tak; przytaknięcie
jaczka – kaftanik
jadalka – jadalnia
jegerhut – kapelusz myśliwski
jubel – bajzel, bałagan; mocna impreza
jupa, jupka – kurtka

K

kacapskie firmy – przedsiębiorstwo należące do ludzi z „Kongresówki” lub Galicji
kachlowy – kaflowy
kaizer – cesarz
kałdun – duży brzuch
kancik – kromka chleba
kanka – dzbanek
kapcie – papcie
kapnąć się – zorientować się, zdać sobie z czegoś sprawę
karbonada – kotlet schabowy
kasta – skrzynia
kastrolki – rondelki
kaszówka – kaszanka
kąpielka – łazienka
kejter – pies
kerzki – krzaki, krzewy
keta – łańcuch
kielce – kły, zęby
kindersztuba – dobre wychowanie wyniesione z dzieciństwa
kinol – nos
kintop – kino
kipa – niedopałek papierosa
kircha – kościół, zbiór ewangelicki
kista – skrzynia
kiszka – kiełbasa
kiżanka – urządzenie do robienia masła
klaftować – plotkować
klamoty – rzeczy, narzędzia
klapcążki – obcęgi
klapsztula – złożona kanapka
kluk – nos
klumpy – drewniane chodaki
knaks – o kimś, komu brak „piątej klepki”. Mieć „knaksa” — mieć plamą na umyśle. Ale także masło ma „kniaksa”, bo jest zjełczałe
knara – karabin
knobloszka – kiełbasa czosnkowa
knyf – sposób na coś, fortel
knyksik – pensjonarski dyk, ukłon
knypsować – dziurkować bilety
kogutki – popularne przed wojną pigułki od bólu głowy
Kohinor – marka szczególnie twardych ołówków kreślarskich
kolona – brygada robocza
kolonialka – sklep spożywczy
Kołomyja – pogardliwe określenie „kresowiaków”
kongresiak – przybysz z dawnej „Kongresówki”
kopersztych – miedzioryt
kople – pasy mundurowe
Kopulak – piec hutniczy dla wytopu żeliwa
korekt – w porządku
krojda – syrop buraczany, melasa
kropusy – wojskowe buty z cholewami
kruszki – ciastka
krużawe klatry – kędzierzawe włosy
krymerkowa jupka – kurtka ze sztucznych karakuł, astrachanu
krystek – piec żelaźniak, „koza”
kryształowy – Polak nie dający się zgermanizować
Krzyżacy – pogardliwa nazwa Pomorzaków, mieszkańcy Torunia
kubaba – ziele angielskie
kuch – placek, ciasto
kuczer – woźnica
kulasy – nogi
kumyśniak – chleb, razowiec
kunda, kuńda – cwaniak
kwyrdlałek – przyrząd w kształcie gwiazdy na patyku, do ucierania np. polewy

L

laba – uczta, przyjemność
laczki – papcie
lager – legowisko
Lajsnąć – sprawić/ kupić/ zafundować coś sobie lub komuś; szarpnąć się na coś
langus – wysoki, chudy człowiek
lanżerować – przetaczać wagony kolejowe
laubzega – piłka, wyrzynarka
laufbursz – chłopiec do posyłek, goniec
launa – nastrój, humor
leberka – kiszka wątrobiana
listowy – listonosz
liszaja – gąsienica
liść bobkowy – liść laurowy
lofer – pędziwiatr, łazęga, ktoś — kto nie może usiedzieć na miejscu
lofrować, iść na lofry – włóczyć się, wagarować
lorbas – wyrostek, dryblas, nieusłuchany chłopak
lubawe mięso – podpsute mięso
Lufcik – z niemieckiego „Luft” – powietrze. Małe okienko w górnej części okna służące do
luftka – cygarniczka
luj – chuligan, łobuz
lujmycka – czapka oprychówka
luntrus – nicpoń, rozrabiaka

M

maca – miara do grzybów i jagód ok 1 litra
macoszki – bratki
majdan – podwórko; zbiór klamotów porozrzucanych w nieporządku. .
majtać – machać; machać czymś luźnym
maltretować – psuć, nie móc czegoś zjeść
mantel – płaszcz, szlafrok
markierować – udawać
matmamzela – zniekształcane franc. Mademoiselle, panienka
mauszel – gra w karty, popularna niegdyś na Pomorzu
mączka – krochmal
mączkować – krochmalić
miągwa – osoba wiecznie marudząca, maruda
miech – worek
mieć ambę – mieć głupie pomysły
mieć fifa – mieć talent
mieć frajdę – mieć radochę, czerpać z czegoś przyjemność, cieszyć się
mieć smaka – mieć apetyt na coś
misić – trzebić
młodzie – drożdże
modre – niebieska farbka do prania, ultramaryna
mudzić – marudzić
mufa – złączka
muki – mieć muki, czyli grymasić
muszkaty – pelargonie
muterka – nakrętka
mycka – czapeczka
Myć statki – myć naczynia
myst – byle co

N

na bakier – krzywo, na bok
na befehl – na rozkaz
na dwór – na zewnątrz, poza dom, w części kraju „na pole”
na fest – mocno
na glanc – do czysta
na kredę – na kredyt
na odwyrtkę – na odwrót, na lewą stronę.
na placie – na piecu kuchennym
na remby (ręby) – na lewą stronę, np. ubranie
na spróbę – na próbę
na szago – na ukos
na wyprzódki – na wyścigi
naborgować – pożyczać
nafutrować – nakarmić
natron – soda oczyszczana, uwodniony węglan sodu
nazad – do tyłu
neptek – ktoś, kto się nie liczy, niedorostek
nie dali – nie pozwolili
nieodbiglowany – nieodprasowany
nudle – makaron
nuzlować – marudzić
nygus – leń

O

obelża – hańba, zniewaga
obsorgować – postarać się o co
ochlapus – pijak
odtranżolić się – odczepić się
ostawić w sztychu – zostawić kogoś na lodzie, na łasce losu. Zawieść czyjeś nadzieje, oczekiwania
ośpice – szczepienie przeciwko ospie

P

pajda chleba – kawałek chleba
pana – pęknięta opona, z niemieckiego Reifenpanne
pantofelszule – pruska szkoła ludowa o niskim pozie nauczania
papla – topola
papudrok, papudrak – partacz, niezdara
parademarsz – marsz paradny
parapetówka – impreza z okazji kupienia nowego mieszkania
paterak – brakorób, fuszer
pawiment – posadzka, podłoga
pecować – donosić, skarżyć
pelkartofel – zasmażane ziemniaki
pepegi – płócienne obuwie na gumowych podeszwach
perpentykiel – wahadło
petrolka – lampa naftowa
pfefermincki – cukierki miętowe
pierdel – więzienie
pinda – pogardliwie o dziewczynie
pindel – zawiniątko
plachandrować – szwędać się, łazęgować
plapa – twarz
plata – piec kuchenny
plindze – placki ziemniaczane
płat – ścierka do zmywania naczyń
po ordnungu – po porządku
pociejewnik – bałagan
poflekowane – połatane (o ubiorze)
polterabend – zwyczaj polegający na tłuczeniu szkła i porcelany przed domem rodzinnym narzeczonej w tzw. wigilię ślubu (dzień przed ślubem)
pomorskie pyry – mieszkańcy Pomorza
pomuchel – dorsz
poplachandrować – pospacerować
poprztykać się – pokłócić się
Porządki – narzędzia
posnukowane – pocerowane
posowa – sufit
półkoszek – wóz chłopski, wyłożony plecionką z wikliny
pumelki – pączki
propelerek – śmigiełko
prukwa – stara, rozlazła kobieta o wątpliwej reputacji
prymka – tytoń do żucia
pryza – szczypta
przechadzka – spacer
przeputać – roztrwonić
Przyjęcie – Pierwsza Komunia Święta
puf, pufbuda – dom publiczny
pukiel, pukel – garb, grzbiet
pupka – lalka
pyda – dyscyplina, wielorzemieniowy przyrząd chłostania dzieci
pyndelek – tobołek

R

rachulować się – być obliczonym, sknerzyć
radyski – rzodkiewki
raić – namawiać
rajzefiber – różne dolegliwości dokuczające przed podróżą
rajzetasza – torba podróżna, walizka
rajzować – podróżować
recht – racja
rejwach – zamęt
reklamówka – siatka na zakupy
rematys – reumatyzm
riadus – promień (geometria)
rojber – niegrzeczny, psotnik
rolwaga – wóz konny, platforma ciężarowa
rozwerk – kierat
rukzak – plecak
rumel – wesołe miasteczko
rummelplatz – miejsce gdzie stoi wesołe miasteczko
Rundschauerka – „Deutsehe Rundschau”, dziennik niemiecki wychodzący w Bydgoszczy
runkel – burak pastewny
rychtować się – szykować
rychtych, rychtyg, rychtyk – dobrze, poprawnie
ryczka – taboret, mały stolik
rydelek – daszek u czapki
ryfa – skrzywiona, niesympatyczna buźka
rymsnąć – przewrócić się, rzucić czymś
rynek – targowisko
rzechotać – śmiać się
rzęch – pogardliwe określenie urządzenia – starego i/lub wadliwego.

S

selcerska woda – woda sodowa
serwuladka z chabaniny – sucha, końska kiełbasa
skat – popularna niegdyś na Pomorzu gra w karty
skibka – kromka chleba
sklep – piwnica
skład – sklep handlowy
skrzeczka – skwarki
smary – lanie, chłosta
snuki – cery, np. w pończosze
snukówka – igła, cerówka
spartolić – zepsuć, zniweczyć
spiknąć się – zmówić
spryt – spirytus
stalować się – kreować się na kogoś, mizdrzyć się, zachowywać się minoderyjnie
stara lada – antykwariat
stary portfel – emerytury wypłacane według najniższych, dyskryminacyjnych stawek
statki – naczynia
stelmach – kołodziej
stuf – naczynie do wody
stroić faksy – opowiadać dowcipy
stroić muki – dąsać się, obrażać, mieć focha
sypialka – sypialnia
szabrować – podkradać
szajs – coś wadliwego, byle jakiego
szajser – dzieciak
szałerek – drewutnia, szopka
szancować – ciężko pracować, tyrać
szczun – chłopak, starszy gzub
Szelbąg – szafka
szemel – stołek podobny do „ryczki”, lecz wyższy, taboret
szkity – nogi
szlaberek – śliniaczek
szlajać się – włóczyć się, spacerować
szlajfka – kokarda
szlakownia – miejsce, gdzie usuwa się popiół i szlakę z parowozów
szlakzana – bita śmietana
szlauch – wąż gumowy, wąż ogrodowy
szlory – stare, rozdęte buciska albo pantofle domowe
szluk – łyk (wody)
szlus – koniec
szlyps – krawat
szmania – człowiek leworęki
szmergel – szlifierka
szmerglować – szlifować
szneka – drożdżówka
szneka z glancem – drożdżówka z lukrem
sznelcug – pociąg pospieszny
szneptuch – chusteczka do nosa
sznupa – gęba, pysk, morda
sznurówka – rodzaj kaftanika zapinanego z tyły, do którego przypinano gumy podtrzymujące pończochy
sznytka – kanapka, kromka chleba;
szokolada – czekolada (częściej stosowane na Pomorzu Zachodnim, na terenie dawnych Prus)
szoszek – szeregowiec, ciura, rekrut
szpanga – klamerka np. do paska
szparować – oszczędzać, ciułać
szpas – kawał, dowcip
szpecht – dzięcioł
szpek – słonina
szpera – budki bileterów na dworcach kolejowych
szpilorek – przebijak szewski
szplin – mieć nie równo pod sufitem, mieć ćwieka w głowie
szplundrować – grzebać w czyichś rzeczach, przetrząsać czyjeś kąty
szplyterek – odłamek
szportplac – stadion, plac sportowy
szpryckuchen – ciastko-wietrznik
szpyrki – smażone plasterki boczku
szpyty – nogi
szrama – blizna, szpara
szrank – szafa
szruber – szczotka ryżowa, szczotka na kiju
sztabowy – 100 gramowy kieliszek wódki
sztafirować – ubierać się wykwintnie
sztama – zgoda
sztamajza – łom
sztanga – część ramy rowerowej lub metalowa listwa
sztapel – sterta towaru, materiału
sztepdeka – kołdra
sztepsel – wkładka patentowa zabezpieczająca zamek przed włamaniem
sztifle – buty z wysokimi cholewami
sztosik – kieliszek wódki
sztrajfa – patrol, obława
sztram – mocno, twardo
sztreby – zastrzały (techn.)
sztreka – szlak kolejowy, tory
sztrumel – niedopałek papierosa, kipa
sztrykować – robić na drutach
sztuba – izba, pokój
sztula – pajda chleba
sztyca – podpora, drewniany drąg
sztychel – rylec, rysik
Sztychówka – szpadel
sztyft – patyczek
sztylpy – cholewy przypinane do butów, wymodelowane na kształt łydki
sztymuje – coś się zgadza
szufelka – łopatka
szurgać – szurać
szustertung, szustertong – sos musztardowy
szuwaks – pasta do butów
Szwajcerhof – Dwór Szwajcarski — nazwa znanej firmy mleczarskiej w ówczesnej Bydgoszczy
szwajsaparat – aparat do spawania
szwajser – spawacz
szwama, szwamka – gąbka,,
szwamka – gąbka, myjka
szwederowiak –  mieszkaniec dzielnicy Szwederowo w Bydgoszczy,
szwnug – rozmach, impet
szyldwach – żołnierz stojący na warcie
szypa – łopata

Ś

ślipia – oczy
śmigaj – idź szybko, pospiesz się
śrubsztok – imadło
świętojanki – porzeczki

T

tablet – taca
tank – czołg
tante – ciotka
taryfa – taksówka
taska – filiżanka
taśtać – nieść
teksy – gwoździki
tender – wagon z zapasem węgla i wody, stanowiący integralną całość z parowozem
tingel-tangel – tancbuda, podrzędny lokal taneczny
toć – przestarzale „przecież”, w Bydgoszczy nadal bardzo popularne
tołub – tors, korpus (anatomia)
tołumbas – wielki bęben
Tommy – pogardliwie Anglik
topek – garnuszek, kubek
towary krótkie – pasmanteria
trygiel – garnek żeliwiak
tutka, tytka – torebka papierowa
tutti-frutti – cukierek o wieloowocowym smaku

U

ubogi dom – dzisiaj dom socjalny
ucapnąć – chwycić, złapać
ufaflunić – ubrudzić
uglajdać się – pobrudzić
uląc się – urodzić się
ułańskie pole – miejsce ćwiczeń 16 pułku  Ułanów Wielkopolskich, znajdujące się pomiędzy dzielnicami Jary, Szwederowo i Wilczak
upitrasić – przyrządzić do jedzenia

W

we fuzlach – postrzępiony
w te i wefte – tam i z powrotem
wacha – warta, posterunek
wajcha – dźwignia, przekładnia
wajchy – praktyki
wancka – pluskwa
waserpolaki – ni to Niemcy, ni to Polac
waserwaga – poziomica
wasserzupka – cienka, wodnista zupa
wehrpass – książeczka wojskowa
werk – mechanizm
westka – kamizelka
węborek – wiadro
wiara – tłum ludzi
wichajster – większy dyngs, coś co trudno nazwać
winkiel – róg, za rogiem
wtranżolić się – wtrącić się
wurszt – kiełbasa czosnkowa
wursztzupa – rosół kiełbasiany
wyc – kawał, dowcip
wycug – „być na wycugu” – być na łaskawym chlebie, na odejściu
wykopyrtnąć – przewrócić się
wykrudować – wytępić, usunąć
wyksować – pastować, np. podłogę, smarować buty
wypflastrować – wybrukować
wyreklamować – być zwolnionym z obowiązku służby wojskowej, najczęściej za pośrednictwem przekupstwa lub znajomości z wpływowymi osobami
wyro – łóżko
wyrychtować się – wyszykować, przygotować
wysz – świstek, nic nie warty dokument
wysztafirować się – ubrać się elegancko

Z

za winklem – za rogiem
zahamstrować / zachomikować – zrobić zapasy, niekiedy w ukryciu; z niemieckiego Hamstern – chomik
zaketować – zamknąć drzwi na łańcuch
zakluczyć – zamknąć na klucz
zalzajer – kwas solny
zamanąwszy – niby (partykuła)
zamotowany – przesypany naftaliną
zaprawić się – zachorować, przeziębić się
zara dycht drap – na gwałt, gwałtownie
zawdzić – ubrać
zbakierować się – wykoleić się, zejść na złe drogi
zebuć się – zdjąć ubranie
zesel – fotel
zhaltować – zatrzymać, przystopować
zmustrować – zostać uznanym przez komisję poborową za zdolnego do służby wojskowej. Pobór rekruta do Wehrmachtu
zmyrać – uciekać, zwiewać, wynosić się
zwekslować – rozmienić pieniądze
zydel – krzesło
zylc – galaretka mięsna, zimne nóżki w galarecie

Ż

żaga – piła, z niemieckiego Saege
żagować – ciąć drewno piłą (żagą), a także chrapać
żyć na knebel – żyć razem bez ślubu
żylyj – galaretka